ฮูปแต้มสิม : วัดสนวนวารีพัฒนาราม

โบสถ์ หรือ อุโบสถ ในภาคอีสาน เรียกว่า “สิม” ที่มาจากคำว่า “สีมา หรือ เสมา”  อันหมายถึง หลักแสดงเขตของสงฆ์

         สิมอีสานมีขนาดและรูปลักษณ์แตกต่างจากโบสถ์ภาคกลางอย่างเด่นชัด  สะท้อนให้เห็นถึงคติการดำรงชีวิตที่สงบ เรียบง่าย พึ่งพึงธรรมชาติ

สิมวัดสนวนวารีพัฒนาราม

         ก่อนอื่นคงต้องลบภาพอุโบสถทรงสูงชะลูดมีช่อฟ้า  ใบระกา  หางหงส์  เป็นเครื่องประกอบหลังคาอย่างที่เห็นชินตาในแถบภาคกลางออกเสียก่อน  แล้วเริ่มต้นนึกภาพใหม่ เป็นอาคารขนาดเล็กก่อด้วยอิฐ บ้างสร้างด้วยไม้ บ้างหลังคามุงด้วยไม้แป้นเกล็ด  บ้างก็มุงด้วยหญ้าตามแต่จะหาได้  สมัยนี้เห็นมุงด้วยสังกะสีก็หลายแห่ง   

         ที่แปลกไปจากภาคอื่น ๆ อีกอย่าง คือ ภาพจิตรกรรม ซึ่งภาษาอีสานเรียกว่า “ฮูปแต้ม” ปกติจะเห็นว่าเขียนไว้ที่ผนังด้านในของพระอุโบสถ  แต่แถบภาคอีสานตอนบนนิยมเขียนทั้งด้านในและด้านนอก  ซึ่งมีเหตุผลอธิบายได้อย่างเข้าที คือ สิมมีขนาดเล็กมาก  เนื่องจากทำขึ้นเพียงเพื่อให้พระสงฆ์ประกอบสังฆกรรมเท่านั้น 

         ญาติโยม  โดยเฉพาะผู้หญิง ต้องนั่งฟังเทศน์ฟังธรรมอยู่ด้านนอก ดังนั้นหากเขียนภาพแต่ด้านใน  ก็คงจะขัดเกลาจิตใจให้เห็นธรรมได้เฉพาะเพียงพระเท่านั้น  จึงเกิดความคิดเขียนภาพด้านนอก  เพื่อฉลองศรัทธาญาติโยมที่มาฟังธรรมที่วัด  ให้ได้มีโอกาสชื่นชมกับจิตรกรรมที่แฝงคติธรรมและเรื่องราวสนุกสนานตามประสาชาวบ้านไปด้วย

         ภายในนิยมเขียนภาพพุทธประวัติ และเรื่องราวเกี่ยวกับชาดก  ส่วนภายนอกสำหรับอุบาสก อุบาสิกาชมนั้น นิยมนำนิทานพื้นบ้านที่มีเนื้อหาเกี่ยวกับการชิงรักหักสวาท  การผจญภัยของตัวละครเอกมาแสดงภาพโดยสอดแทรกคติธรรม “การทำดีได้ดี ทำชั่วได้ชั่ว” และบรรยายภาพการถูกลงโทษในนรกไว้ให้น่ากลัว ดังเช่น ฮูปแต้มวัดสนวนวารีฯ ที่จะนำมาเสนอในที่นี้ 

         วัดสนวนวารีฯ  มีชื่อเต็มว่า  วัดสนวนวารีพัฒนาราม  เดิมชื่อวัดชนวน เพราะมีต้นขนวนอยู่ภายในวัด เมื่อเวลาผ่านไปจึงเพี้ยนจาก “ขนวน” มาเป็น “สนวน” วัดนี้สร้างราว พ.ศ. ๒๔๖๕  โดยการบริจาคตามกำลังศรัทธาของชาวบ้าน รวบรวมได้สองร้อยบาท  มีช่างญวนเป็นช่างใหญ่และเป็นช่างแต้ม  ส่วนสิมนั้นสร้างหลังจากสร้างวัดสองปี

         สิมวัดสนวนวารีฯ  เป็นอาคารก่ออิฐขนาดสามห้อง กว้างประมาณ ๕.๓๐ เมตร ยาวประมาณ ๗ เมตร  มีทางเข้าด้านหน้าด้านเดียวคือทางทิศตะวันออก  ผนังด้านข้างเจาะวงโค้งแบบนิยมของญวนแทนการใส่บานหน้าต่าง   

         ฮูปแต้มด้านนอกเขียนไว้เหนือแนววงโค้ง  เริ่มจากผนังด้านทิศใต้ต่อเรื่อยไปทางตะวันตก  ทิศเหนือ  จนสุดผนังด้านทิศตะวันออก แต่ยังไม่จบเรื่อง ช่างก็กระโดดไปต่อเรื่องจนจบที่ผนังด้านหลัง (ตะวันตก) เนื่องจากเป็นด้านเดียวที่พอมีพื้นที่เหลือ

ภายในอุโบสถ (สิม)

         ส่วนฮูปแต้มด้านในก็คล้ายกัน  คือเริ่มจากผนังด้านทิศเหนือต่อเรื่อยไปทิศตะวันตก ทิศใต้ และทิศตะวันออกจนสุดผนัง  ยังไม่จบเรื่อง กระโดดไปต่อจนจบที่ผนังด้านหลัง (ตะวันตก)  ที่เห็นอย่างนี้อย่าคิดว่าผิดแบบธรรมเนียมแต่อย่างใด  เพราะสิมที่มีฮูปแต้มของอีสานเกือบทุกแห่งเป็นอย่างนี้ 

         ช่างเขียนภาพไป  บางทีนึกขึ้นได้ว่าลืมตอนสำคัญ ก็มองหาที่ว่าง จะแทรกตรงไหนได้บ้าง  ดังนั้นผู้ที่จะดูภาพเข้าใจ  ก็ต้องมีพื้นความรู้เกี่ยวกับนิทานพื้นบ้านอีสานไว้บ้าง เพราะนอกจากบางครั้งจะไม่วาดตามลำดับเรื่องราวแล้ว  บางทียังแปลงเรื่องใหม่สุดแท้แต่ความนิยม และความรู้ของช่าง  สร้างสรรค์กันได้อย่างอิสระ  ไม่มีกรอบหรือแบบแผนที่ต้องเคร่งครัดเหมือนงานช่างหลวง